Разьба па дрэве ў Беларусі

Ананія. Двухбаковы абразок Сафія Мудрасць Божая ствара сабе Дом.

Разьба па дрэве — від традыцыйнага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва ў Беларусі па апрацоўцы дрэва.

Гісторыя

Схематычна, умоўна трактаваныя драўляныя фігуркі чалавека і жывёл вядомы з часоў каменнага веку. У IX—XIII стст. геаметрычным («Бочкавым») арнаментам аздаблялі грабяні, лыжкі, чарпакі, прылады працы, зброю.

У XIV—XVI стст. нізкарэльефнай разьбой аздаблялі інтэр’еры культавых збудаванняў, палацаў, сядзіб, мэблю. Напрыклад, пінскім разьбяром Ананіем створаны двухбаковы абраз «Премудрость созда себе храм. Праздники» (1499—1525).

У XVII—XVIII стст. гэты від разьбы развіўся ў аб’ёмна-ажурную (гл. Беларуская рэзь). Тагачасная разьба характарызуецца цеснай сувяззю з архітэктурай, у ёй адбіліся пануючыя мастацкія стылі — рэнесанс, барока, ракако, з канца XVIII ст. — класіцызм. Разьбой упрыгожвалі іканастасы, алтары, амбоны, арганы, сцены палацаў і храмаў: іканастас Мікалаеўскай царквы ў Магілёве (1669—1672), алтары Будслаўскага касцёла бернардзінцаў, Воўпаўскага касцёла Іаана Хрысціцеля, Навамышскага Праабражэнскага касцёла, Порплішчанскай Спаса-Праабражэнскай царквы, створаныя ў XVII ст., а таксама алтары касцёла Гродзенскага кляштара езуітаў, Пінскага касцёла і кляштара францысканцаў XVIII ст. і інш.

• 
  Алтар Свята-Мікалаеўская царква ў Магілёве
• 
  Бакавы алтар касцёла Яна Хрысціцеля ў Воўпе
• 
  Алтары Праабражэнскага касцёла ў Новай Мышы
• 
  Інтэр'ер кафедральнага касцёла Святога Францішка Ксаверыя ў Гродне
• 
  Інтэр'ер кафедральнага касцёла Унебаўзяцця Найсвяцейшай Дзевы Марыі ў Пінску

Утылітарна-дэкаратыўныя вырабы і сувеніры ў тэхніцы разьбы па дрэве выпускаюць многія прадпрыемствы мастацкай прамысловасці. У 1999 годзе праведзена 1-е Рэспубліканскае свята-конкурс разьбярства «Дрэва жыцця».

Скульптурная разьба

Мастацкая апрацоўка дрэва. Паштовая марка Беларусі

На Беларусі пашырана контурная, выемчатая (пераважна трохгранна-выемчатая), рэльефная, скразная, аб’ёмная разьба па дрэве, сродкамі якой ствараюць скульптуру.

Народны побыт

У народным побыце найбольшае пашырэнне мела трохгранна-выемчатая разьба геаметрычнага характару, якой аздаблялі прылады працы, напрыклад, Камянецкія прасніцы, хатняе начынне, посуд, транспартныя сродкі. З канца XIX ст. у народным драўляным дойлідстве пашырылася прапілоўка, якой аздаблялі ліштвы, карнізы, ганкі (гл. Разьба архітэктурная), а таксама мэблю. Разьба па дрэве займаюцца многія народныя майстры, прафесіянальныя і самадзейныя мастакі (М. Няхай, М. Свіранаў, М. Рышкевіч і інш.). Пашыраны ўсё яе віды. Асаблівую папулярнасць набыла драўляная скульптура (І. Супрунчык, А. Маголін, І. Лізура, А. Лавор, Ф. Максімаў, М. Тарасюк і інш.).

Архітэктурная разьба

Галоўны алтар Пінскага касцёла францысканцаў. Каля 1730.

На Беларусі архітэктурная разьба пашырана з XII ст. ў драўляным дойлідстве Полацка, Віцебска, Мінска, Пінска і інш.). У XVII ст. беларускія майстры, якія пераехалі ў Маскоўскую дзяржаву, прынеслі з сабой майстэрства аб’ёмна-ажурнай разьбы, т.зв. беларускай рэзі, што развівалася на Беларусі з XVI ст.. У XVI — пач. XX ст. архітэктурная разьба выкарыстоўвалася пераважна ў афармленні фасадаў і інтэр’ераў культавых збудаванняў (Пінскі касцёл францысканцаў), палацаў, сядзібных дамоў, з другой паловы XIX — пачатку XX ст. шырока ўжывалася для знадворнага дэкарыравана гарадскога і сельскага народнага жылля. Найбольшага росквіту ў архітэктурным дэкоры дасягнулі веткаўская разьба, разьба ў Магілёве, Гомелі, Шклове, Віцебску, Чачэрску і інш.

На Беларусі пашырана некалькі відаў архітэктурнай разьбы: гранёна-выемчатая (геаметрычны ўзор заглыблены ў гладкі фон), скразная (плоска-ажурная і аб’ёмна-ажурная кампазіцыя без фону), рэльефная (над заглыбленым фонам узнята выява), камбінаваная (спалучае некалькі відаў архітэктурнай разьбы або розныя матэрыялы і спосабы апрацоўкі). У народным жыллі найбольш пашыраны стылізаваныя салярныя (Жыткавіцкі, Лельчыцкі, Пінскі, Слонімскі, Шклоўскі раёны), зааморфныя (Капыльскі, Клецкі, Дзятлаўскі, Івацэвіцкі, Нясвіжскі раёны), раслінныя (паўднёвыя раёны Беларусі), геаметрычныя і іншыя дэкаратыўныя матывы. У творчасці разьбяроў Гомельшчыны сустракаюцца тэмы «Свет Божы», «Рай нябесны», «Рай зямны» і інш.

У народным дойлідстве найбольш старадаўнімі элементамі дэкору былі вільчакі. Скразной або краявой разьбой упрыгожвалі падзоры. Архітэктурнай разьбой аздаблялі франтоны. Найчасцей дэкор франтонаў — простая (вертыкальная, гарызантальная), фігурная («квадратам», «ромбам», «у елачку», салярныя матывы) і камбінаваныя шалёўкі, накладкі з разным прафіляваным геаметрычным арнаментам і расфарбоўка (Слуцкі і Любанскі раёны, Цэнтральнае і Заходняе Палессе).

Асноўны дэкор сцен — фігурная шалёўка з элементамі разьбы (найбольш пашыраны ў 1950—1980-я гг. ва ўсходніх і цэнтральных раёнах Беларусі). У дэкор уваходзіць таксама ўпрыгожванне архітэктурнай разьбой вуглоў (пашыраны ў 1950—1960-я гг.; асабліва апрацоўка плоскімі нашчыльнікамі, аздобленымі накладкамі з геаметрычнай, расліннай, радзей зааморфнай арнаментыкай).

Адзін з галоўных элементаў разнога дэкору знадворнай часткі жылля і грамадскіх будынкаў — упрыгожаныя разьбой аконныя ліштвы. Архітэктурнай разьбой упрыгожваюць франтончыкі, карнізы, слупы і інш. элементы веранды, ганка, падчэняў. Іх дэкаратыўны выгляд ствараецца мастацкім шаляваннем у выглядзе выявы сонца з прамянямі, рэльефнымі разеткамі, ажурнай разьбой закрылін па краях стрэшкі, фігурнай апрацоўкай слупоў у выглядзе калон з разнымі капітэлямі, адмысловым малюнкам фігурных аконных пераплётаў у спалучэнні з паліхромнай расфарбоўкай у выглядзе ромбаў, квадратаў, авальных круглых і раслінных форм.

Для дэкору дзвярэй характэрна мастацкая разьба з салярнымі выявамі, разеткамі, расл. арнаментам, геральдычнымі і зааморфнымі матывамі. У афармленні малых архітэктурных форм (вароты, калодзежы, альтанкі і інш.) выкарыстоўваюць такія самыя прыёмы архітэктурнай разьбы, як і для аддзелкі жылля.

На Беларусі вылучаюць некалькі асноўных архітэктурна-дэкаратыўных ансамбляў традыцыйнага аздаблення народнага жылля, у т. л. навагрудска-мядзельскі, турава-пінскі, слуцка-любанскі, барысаўска-асіповіцкі, мазырска-хойніцкі, полацка-віцебскі, шклоўска-магілёўскі, веткаўска-гомельскі.